fot. Waldemar Kubiak
Któż w Polsce nie słyszał o Śnieżce, Karkonoszach, Górach Stołowych czy Błędnych Skałach? Kiedy zapytać o Sudety, sprawa wygląda znacznie gorzej. Jak wielu z nas kojarzy: Góry Izerskie, Kotlinę Jeleniogórską, Rudawy Janowickie, Góry Kaczawskie, Wałbrzyskie lub Bystrzyckie?
Niektórzy powiążą Sudety ewentualnie ze wspomnianą Śnieżką i Karkonoszami, ale prawie nikt nie pamięta, że nazwa ta odnosi się do dużego obszaru górskiego, stanowiącego pn.-wsch. część Masywu Czeskiego.
Wznoszą się one na terytoriach trzech państw: Czech, Polski i Niemiec, a ciągną od Bramy Łużyckiej na północnym zachodzie po Bramę Morawską na południowym wschodzie. Przybierają formę łuku długiego na ok. 280 km i szerokiego od 30 do 70 km. Całość została podzielona na pięć części czyli: Sudety Zachodnie, Środkowe, Wschodnie, Przedgórze Sudeckie i Pogórze Zachodniosudeckie. Najwyższym szczytem jest Śnieżka mierząca 1603 m n.p.m. i będąca symbolem Karkonoszy.
Nazwa Sudety, najprawdopodobniej, po raz pierwszy została użyta w II w. n.e. przez Klaudiusza Ptolomeusza i widnieje na mapie Germanii Wielkiej i Sarmacji. Przez wieki funkcjonowało wiele nazw określających dzisiejsze Sudety, a wśród nich: Góry Czeskie, Góry Olbrzymie (Riesengebirge), Góry Ryfejskie, Karkonosze, Góry Obrovskie czy Góry Śnieżne. Większości z nich przede wszystkim używano w odniesieniu do dzisiejszych Karkonoszy. Przyjmuje się, że miano Sudety w dzisiejszym rozumieniu utrwaliło się w XVIII w., a być może znacznie później.
Główna część Sudetów została wypiętrzona podczas orogenezy waryscyjskiej, a przez następne miliony lat podlegała różnym procesom denudacyjnym, fałdowaniom i kolejnym wypiętrzeniom. Dzisiejsze ich ukształtowanie jest bezpośrednim wynikiem orogenezy alpejskiej, działalności lodowców i procesów erozyjnych. Sudety stanowią w Polsce jedyny przykład gór o charakterze zrębowym. Zbudowane są z trzech podstawowych rodzajów skał: metamorficznych (różne typy gnejsów i łupków, wapieni), magmowych (granity, gabra, porfiry, melafiry, bazalty) i osadowych (piaskowce, margle, zlepieńce, mułowce). Skały metamorficzne występują w większości sudeckich pasm.
Różnorodność geologiczna przyczyniła się do występowania rozmaitych kamieni półszlachetnych i ozdobnych (dziś znaleźć można ok. 100 rodzajów), a także częstych złóż surowców mineralnych i budowlanych. Odkryto je kilka wieków temu (niektóre już w XIII i XIV w.) i z powodzeniem użytkowano. Wydobywano głównie: złoto, srebro, rudy: kobaltu, arsenu, miedzi, żelaza, a także uranu.
Eksploatowano pokłady węgla kamiennego i brunatnego. Poczynania te doprowadziły do rozwoju przemysłu związanego przede wszystkim z hutnictwem, włókiennictwem i energetyką, co okazało się zgubne dla górskiej przyrody.
Burzliwa historia regionu obfitowała w intrygi, krwawe waśnie, brutalne walki i wieloletnie konflikty na tle religijnym — wystarczy wspomnieć raubritterów, czyli rycerskich rozbójników, wojny husyckie, wojnę trzydziestoletnią, czasy reformacji bądź kontrreformacji. Malownicze górskie tło sprzyjało rozkwitowi nierzadko skandalicznych romansów czy tworzeniu romantycznych dzieł malarskich bądź literackich.
Regionem sudeckim władali od X wieku Piastowie, a od XIV Czesi. Rok 1526 przyniósł kolejną zmianę, mianowicie zwierzchnictwo austriackich Habsburgów. Po 200 latach obszar sudecki trafił pod panowanie pruskie, a później niemieckie. Dzisiejszy zasięg polskiej części Sudetów został wyznaczony dopiero po II wojnie światowej, w roku 1945.
Wieki przenikania się różnych kultur, sielskie krajobrazy i górskie przestrzenie sprawiły, że Sudety stały się krainą pełną magii, duchów i tajemnic przeszłości. Wiele dzisiejszych nazw skałek i zakątków przywodzi na myśl atmosferę poszukiwań cennych kruszców przez Walończyków czy sekretne początki reformacji. Malownicze ruiny zamków i pałaców przypominają o znamienitych rodach i ich fascynujących dziejach, a także czasy romantycznych wypraw służących podziwianiu wschodów i zachodów słońca czy dzikiej, górskiej przyrody.
Obcowanie z Sudetami to otwarte przestrzenie Karkonoszy, strome zbocza Gór Kruczych, sielskie wzniesienia i rozbierane przez człowieka fragmenty Gór Kaczawskich, dzikie i urokliwe przełomy Bobru… To także bogactwo pamiątek przeszłości, zarówno tej niedawnej, jak i tej mającej kilkaset lat: pozostałości przedchrześcijańskich kamiennych kręgów na Ślęży i Raduni, ruiny zamków piastowskich takich jak Bolków bądź Świny, kamienne krzyże potoczne zwane „pokutnymi”, okazałe pałace i rezydencje w rejonie Jeleniej Góry, legendarne sanktuaria maryjne w Bardzie i Wambierzycach, kompleksy podziemi w Walimiu i Rzeczce, a także twierdze w Kłodzku i Srebrnej Górze. Sudety to także raj dla miłośników uzdrowisk takich jak: Lądek-Zdrój, Kudowa-Zdrój, Duszniki-Zdrój , Polanica-Zdrój.
Śmiało można stwierdzić, że w Sudetach każdy znajdzie coś dla siebie…
Galerie w albumie Sudety zostały utworzone na podstawie podziału Polski na mezoregiony fizyczno-geograficzne (2018).
Interaktywne mapy są dostępne pod adresem geoserwis.gdos.gov.pl.