fot. Waldemar Kubiak
Kościelec Kujawski to mała wieś licząca obecnie ok. 700 mieszkańców, położona na Równinie Inowrocławskiej, w województwie kujawsko-pomorskim, niedaleko Inowrocławia.
Początek osadnictwa na terenie obecnej wsi datuje się na czas młodszej epoki kamienia, na co wskazują przeprowadzone badania archeologiczne. Później, w okresie wczesnego średniowiecza powstał gród usytuowany na lewym brzegu Noteci. W jego pobliżu znajdowała się przeprawa pod Mątwami, będąca jedną z ważniejszych na szlaku wiodącym z Wielkopolski na Pomorze. Głównym zadaniem mieszkańców grodu było, najprawdopodobniej, strzeżenie tejże przeprawy.
Pierwsza pisana wzmianka o wsi pochodzi z roku 1311 — wtedy to pojawia się nazwa Kościół Kamienny (Ecclesia lapidea), a jej spolszczona wersja to Koszczol. Powstała ona na przełomie XII i XIII wieku w powiązaniu z budową kamiennej świątyni, co sugeruje, że osadę bądź wieś założono znacznie wcześniej aniżeli na początku XIV w.
Na początku XV wieku, wskutek małżeństwa Dobrochny z Leszczyców, dotychczasowych właścicieli Koszczola, z Januszem z Kutna h. Ogończyk, zaczął się złoty czas dla mieszkańców i samej miejscowości. Nieco później, bo w 1442 roku, dzięki staraniom rodu Kościeleckich h. Ogończyk, Kościelec otrzymał z rąk Władysława Warneńczyka przywilej lokacyjny na prawie magdeburskim. Po niespełna 300 latach utracił prawa miejskie i do dnia dzisiejszego pozostał wsią.
W 1849 roku na zlecenie rodziny Dąbskich, ówczesnych właścicieli wsi, wybudowano klasycystyczny pałac, otoczony przepięknym parkiem. Przez kolejne 90 lat posiadacze Kościelca często się zmieniali.
Po II wojnie światowej, do 1997, w pałacu znajdowało się Centrum Kształcenia Rolniczego. Dziś kompleks parkowo-pałacowy ponownie znajduje się w rękach prywatnych. Z rezydencją tą związana jest historia kościeleckiego skarbu. W przededniu wybuchu II wojny światowej, ostatni właściciel wsi, hrabia Poniński, zamurował w ścianach pałacu część swych zbiorów bibliotecznych oraz cenne precjoza. Niektóre odkryli hitlerowcy i wywieźli do Rzeszy. Po zakończeniu wojny w majątku zjawiła się spadkobierczyni Ponińskich. Wieść o jej wizycie i ukrytych kosztownościach szybko trafiła do Urzędu Bezpieczeństwa, skąd bezzwłocznie podjęto działania terenowe. Dnia 20 listopada 1946 roku przejęto odnalezione kosztowności oraz zbiory biblioteczne, które przekazano Wojewódzkiemu Urzędowi Bezpieczeństwa Publicznego w Bydgoszczy. W czasie późniejszym muzealia trafiły do dyspozycji Ministerstwa Kultury i Sztuki, a książki do Muzeum Oświaty.
Najważniejszą budowlą w Kościelcu, a wręcz unikatową w skali kraju, jest romański kościół parafialny pw. św. Małgorzaty. Dziś odnajdziemy w nim elementy stylu romańskiego, gotyckiego i renesansowego. Wybudowany został na przełomie XII i XIII w. z kamiennych ciosów jako świątynia jednonawowa, którą zamyka absyda zawierająca prezbiterium. Od zachodu postawiono wieżę ze schodami romańskimi, dziś unikatowymi, wiodącymi na emporę. W latach późniejszych kościół zyskał gotycką szatę — został nadbudowany cegłą, zyskał sklepienie gwiaździste i ostrołukowe okna. Perełkę architektoniczną budowli stanowi dobudowana w połowie XVI w. renesansowa kaplica pw. św. Barbary, będąca mauzoleum grobowym Kościeleckich. Zaprojektował ją włoski budowniczy Giovanni Battista di Quadro, którego gmerk odkryto w latach 80. XX w. na attyce okalającej kaplicę. Zbudowano ją z cegieł na planie kwadratu symbolizującego Ziemię, a zamknięto sklepieniem zwierciadlanym, z kopułą oznaczającą w symbolice niebiosa. Zewnętrze pokrywa rustyka sgraffitowa, zwieńczona dekoracyjnym grzebieniem attyki. Wewnątrz znajduje się cenny podwójny nagrobek przyścienny przedstawiający Jana i Janusza Kościeleckich w „pozie sansovinowskiej” przypisywany rzeźbiarzowi J.M. Padovano bądź jego uczniom. W wieku XIX do świątyni od strony północnej dobudowano drugą kaplicę, w założeniu kopiującą tę z XVI w. Budowla ta, mimo mieszanki stylów architektonicznych, stanowi swoistą całość. Warto odnaleźć tę niewielką kujawską wieś z unikalnym, jednym z najstarszych w kraju, kościołem wiejskim.
Opracowała Agata Kubiak, 2022